Ese: Nje bote pa ligje

Ligji eshte nje koncept sa abstrakt dhe i prekshem. Eshte ligji ai i cili drejton menyren si ne jetojme, por dhe si mendojme. Vete fakti qe shoqeria ka krijuar rregulla e ligje, mund te interpretohet se ligji eshte dashur si nje mekanizem rregullues i shoqerise per te garantuar vazhdimesine e saj. Ligji, megjithate nuk eshte nje mekanizem veterregullues. Ligjet jane krijuar nga perfaqesuesit e popullit, shtetaret, me qellim mbrojtjen e sigurise, drejtesise dhe interesave te qytetareve. Shpesh thuhet se ligjin e ben legjitim autoriteti, e jo arsyeja apo dituria. Por sa e lehte eshte te vendoset nje autoritet i tille me qellim mbrojten e te drejatve te njerezve? Kush vendos se cfare eshte e drejte dhe cfare nuk eshte? A jane shtetaret gjithmone te interesuar ne mireqenien e qytetareve te tyre? A nuk jane shtetaret qenie njerezore qe vendosin interesat personale para interesit publik, nje akt ky aq normal per cdo qenie njerezore?

Martin Luterking ka thene se 'Gjithcka qe kane bere nazistet ne Gjermani ishte plotesisht e ligjshme'. Nese shohim ne kontekstin shqiptar, krimet e komunizmit ne ate kohe ishin totalisht te ligjshme. Te marresh jeten e dikujt sepse mendon ndryshe nga ti ne ditet e sotme eshte jo vetem e paligjshme, por dhe absurde te mendohet, megjithate jo me larg se tridhjete vjet me pare, kjo ka qene jo vetem e ligjshme, por dhe e  konsideruar si e moralshme. Luigji i XIV ka thene ' Eshte e ligjshme sepse dua une', ndersa Bismarku ka thene se 'Ligji eshte si sallami, esht eme mire te mos e shohesh si behet'. Ligji, pra, varet nga ata qe e krijojne ate dhe qellimet e tyre. Eshte ne doren e tyre nese nje veprim konsiderohet i ligjshem apo i paligjshem. 

Nese fuqia ligjvenese vendoset vetem ne doren e dikujt, apo nje kaste te vogel njerezish, eshte e pamundur qe interesat e tyre te ecin paralelisht me interesat e qytetareve. A do te ishte me mire nje bote pa ligje sesa nje bote me ligje te diktuara nga nje mendje e semure? Historia ka treguar se po. Monarkite dhe diktaturat jane permbytur shpesh me revolucione, duke e cuar vendin ne anarki, ku ligji nuk ekziston. Megjithate, po historia ka treguar se shoqeria nuk ka mbetur asnjehere pa ligje, anarkia nuk funksionon dhe njerezit vete kane dashur te ndertojne nje sistem ligjor, por ne ndryshim nga me pare, nje sistem te drejte ku ligjet vendosen ne menyre te drejtperdrejte nga vete populli me ane te perfaqesuesve te zgjedhur nga populli; dhe kjo eshte demokracia.

Ne nje situate hipotetike, nje bote pa ligje do te shkonte vete drejt vendosjes se nje rendi shoqeror. Kjo do te ndoshte sepse do te kete gjithmone disa individe qe do te performonin me mire se te tjeret, duke fituar pushtet, para dhe vartes. Kjo ka ndodhur qe me lindjen e njerezimit. Ne tribute e lashta te njerezve te shpellave, pa patur gjithmone nje prijes te tribuve qe percaktonin rregullat e jeteses per tribune.  Njeriu ka nje fuqi te lindur per te udhehequr, ashtu sic kane edhe shume gjitare te tjere. Dikush behet pergjegjes per mbledhjen e ushqimit, disa per te mbrojtur tribuine nga kafshet grabitqare e disa perkujdesen per te vegjlit. Ne kete kendveshtrim, nje bote pa ligje do te ishte fillimi i krijimit te nje rendi te ri, sepse vete natyra njerezore priret drejt nje rendi te tille per te siguruar mbijetesen me ane te ndarjes se detyrave. 

Ese Letrare: Copezat arkaike gjithmone perbejne nje pjese te rendesishme te botes moderne - Kronike ne Gur.

Disa prej nesh jane te apasionuar pas historise dhe kultures, disa nuk i kushtojne vemendje shtepive dhe ndertesave qindravjecare, mirepo te pakte jane ata qe nuk ndalojne ecjen per nje cast kur kalojne tek rruga e vjeter shtepise kur jane rritur.

Njerezit jane te lidhur me te shkuaren po aq sa jane me te tashmen. Shume autore kane gjetur frymezimin pikerisht nga femijeria e tyre e larget, si Kadare ne Kronike ne Gur. Kjo sepse  ne nje cast te gjithe i jemi rikthyer kujtimeve te femijerise duke nxjerre nga kujtesa disa copeza te shkeputura mendimesh qe vec ne i dijme, qe na bejne ne ato qe jemi, te vecante dhe te pazevendesueshem me askend tjeter.  Keto kujtime te vogla nga femijeria qe ka cdo individ, kane nje ekuivalent ne nivelin shoqeror; kujtimet kolektive.

Nje popull identifikohet nga tradita dhe zakone te cilat jane krijuar nder vite, per t’i dhene pjestareve nje sens te jeteses ne bashkesi. Kujtimet kolektive perfshijne histori, artifakte, simbole, tradita, imazhe e madje dhe ushqime, te cilat i perkasin nje grupi te caktuar njerezish. Nje symbol i thjeshte i kujteses kolektive eshte per shembull himni i flamurit. Ne nje grup njerezish me origjina te ndryshme, me shume mundesi vetem shqiptaret do te emocionohen dhe kridhen ne mendime nese himni yne kombetar luhet, dhe kjo nuk ndodh vetem sot; e njejta gje do te kishte ndodhur edhe 100 vjet me pare.

Kujtesa kolektive fillimisht eshte permendur nga Emile Durkheim, i cili studioi se si shoqeria e perdor kujtesen kolektive per te ruajtur vazhdimesine, bazuar tek kohezioni me te shkruaren e perbashket. Keto copeza arkaike perbejne themelin e kombeve dhe vazhdimesine e tyre ne boten moderne. Bazuar tek e shkuara, shume kombe zhvillohen ne menyra te ndryshme, per shembull vendet e Azise qendrore te cilat kane nje kulture te trasheguar islamike, vazhdojne te jetojne me kete norma, te perdorin detaje nga arkitektura e vjeter dhe te ruajne kuzhinen tradicionale. Vendet si Shtetet e Bashkuara, te cilat kane patur nje kulture te ekonomise se hapur gjate nje kohe te gjate, vazhdojne te mbesin symbol i lirise ekonomise dhe lirive te njeriut. Keto vazhdimesi sigurohen nga kjo memorje kolektive e popullit e cila i shtyn njerezit te bejne zgjedhje te cilat se paku ideologjikisht nuk bien ndesh me parimet e meparshme.

Ndersa shoqeria evolon sigurisht qe edhe menyra e jeteses dhe zgjedhjet ndryshojne, por kjo nuk do te thote qe copezat arkaike te se shkuares nuk kane ndikim tek bota e sotme moderne. Perkundrazi, kujtimet kolektive jane nje baze mbi te cilen nje popull vazhdon te ece perpara, pavaresisht nese keto kujtime jane te mira apo jo. Keto kujtime te vjetra jane rrenjosur thelle ne intelektin dhe sjelljet e nje populli, ashtu sic do kujtim i femijerise mbetet me ne gjate gjithe jetes. Per kete arsye, e kaluara sherben jo vetem si nje baze e cila na identifikon ne si popull, por edhe si nje themel per zgjedhjet tona ne te ardhmen, dhe si rrjedhoje per vazhdimesine e shoqerise moderne. 

Ese Paraqitese Perkufizimi: Familja

Fjala ‘familje’ ka kuptime te ndryshme ne vende dhe kultura te ndryshme. Ekzistojne perkufizime te ndryshme mbi familjen ne aspektin juridik dhe filozofik. Sipas konventes te se drejtave te njeriut, “Familja eshte njesia baze grupore e shoqerise dhe i jepet mbrojtje nga shoqeria dhe shteti". Ne shumicen e legjislacioneve te vendeve te zhvilluara dhe ne zhvillim, familja nuk bazohet vetem tek ‘lidhjet e gjakut’, sipas konceptit tradicional dhe konservator te familjes, por perfshin edhe marredhenie si biresimi. Sipas Kodit te Familjes te vitit 1982, “Familja eshte qeliza baze e shoqerise, e cila bazohet ne marredheniet që lindin nga martesa, gjinia dhe biresimi”. Ne Shtetet e Bashkuara, familja perkufizohet si “dy apo me shume persona te lidhur nga lindja, martesa, ose adoptimi, te cilet jetojne se bashku”. 

Me ndryshimet qe peson shoqeria, eshte perkufizimet per dicka aq themelore si familja, ndryshojne per t’ju pershtatur variacioneve qe perfshin jeteses moderne; per shembull perkufizimi i Merriam-Webster per familjen eshte: “Njesia themelore ne shoqeri e cila tradicionalisht perbehet nga dy prindër qe krijojne femijet e tyre, por qe gjithashtu perfshin edhe njesi të tjera shoqerore, por qe jane te lidhura dhe te barabarta si familjet tradicionale (familje me vetem njerin prind)”.

Sociologjia dhe antropologjia e konsiderojne familjen si nje bashkesi ne te cilen njeriu takohet me kushtet e jeteses shoqerore, te cilat i percakotjne atij kornizen e edukates dhe menyres se jeteses, prandaj shpesh thuhet se personaliteti njerezor formohet paresisht ne familje. Per kete arsye, shpesh thuhet se familja eshte nje baze per rritjen e femijeve. Ne kete kontekst, familjet ndahen ne ‘amesore’, ku perfshihet nena dhe femijet, ‘konjugale’, ku perfshihen nena, babi dhe femijet, dhe ‘avunkulare’ ku perfshihen gjysherit, motrat ose vellezerit dhe femijet. Familjet e ‘zgjeruara’ jane ato familje ku familja berthame bashkejeton me familjen e njerit ose te dy prinderve. Ne kohet postmoderne dhe industrial, familjet neper qytete shfaqen nje tendece zvogelimi. Ne ditet e sotme ka nje tendence qe ne vendet e zhvilluara, familjet te jene me te vogla, rreth 3-4 pjestare. Ne vendet me te varfra, familjet tentojne te jene me te medha dhe zakonisht shfaqen ne formen e zgjeruar.

Si perfudim, pavaresisht perkufizimeve te ndryshme neper kohe dhe vende, dhe pavaresisht formave dhe madhesive te familjes, ka dicka qe nuk ka ndryshuar dhe nuk do te ndryshoje. Vatra familjare eshte nje vend ku pjestaret perkrahin, mbrojne dhe respektojne njeri tjetrin, dhe shkembejne dashuri te pakushtezueshme. Familjaret jane dhe mbeten njerezit me te afert pergjate jetes se cilit do prej nesh, dhe te kesh nje familje do te thote qe nuk do te jesh kurre vetem. 

ESE LETRARE: Vdekja eshte nje akt qe shpaguhet me te mirat qe lihen pas, ashtu sic shpaguhet flijimi per hir te nje ideali

Koha eshte e shkurter, por arti i gjate" eshte nje thenie kuptimplote e Bodlerit qe lidhet pikerisht me vdekjen, me shpirtin artist dhe me perjetesine.

Dualiteti i perhershem mes te siperpermendurave shpaloset si pikesynimi kryesor vecanerisht i njerezve me bote, i cili eshte mjaft i bukur, sepse paraqet rrugetimin drejt suksesit te pafundme e te pavdekshem. Cdokush qe ia ka dale te arrije kete objektiv te eperm, e sheh aktin e vdekjes thjesht si nje proces vijues te ciklit jetesor dhe jo si nje fatalitet te pashmangshem.

Ne te tilla raste, vdekja perceptohet vetem ne kendveshtrimin fizik, sepse per sa i perket anes shpirterore ajo nuk sjell pluhurin e harreses, perkundrazi, ben te mundur tejcimin e perjetesimin e emrit te dikujt, qe me veprat e tij ka lene gjurme ne jete-ne kete antonimi te forte, e cila kerkon kurajo e vullnet te pamate per ta ballafaquar. Analogia e kesaj dukurie eshte flijimi per hir te nje ideali qe shpaguhet ,po ashtu si dhe vdekja, me veprat e lena pas. Por, flijimi shkon pertej kuptimit te pare te fjales. 

Cdo akt i krijimit artistik per hir te pavdekshmerise shpirterore sublimohet si nje akt sakri fikimi, qe i atribuohet vetem nje deshire te thjeshte dhe fisnike: shfrytezimi i cdo mundesie qe na krijohet ne menyre qe ta gjejme vetveten ne hollin e personaliteteve me te lartesuara mbareboterore.
E pikerisht kjo do te sjelle shpagimin per vajtjen ne boten e pertejme.

Nga Eva, Kruje

Evgjeni Grande: Analize e personazheve kryesore ( Balzak)

Zonja Grande ishte një grua e thatë, fytyrë-hequr, verdhacake si një ftua dhe e plogët. Ishte një nga ato gra që duken sikur kanë lindur vetëm e vetëm, për t’u shtypur nën thundrën e të tjerëve. Ishte kockë- trashë, me një hundë të gjatë dhe ballin të gjerë , me dy sy të mëdhenj. Në shikimin e parë ajo ngjante si ato frutat pa lëng, e pa shije. Dhëmbët i kishte të rrallë e të zi dhe buzët rrudha-rrudha. Për ëmbëlsinë e saj ëngjëllore, për durimin e saj, për shpirtin e saj të dhembshur, cilido ia qante hallin dhe e nderonte. Varësia e saj ndaj të shoqit dhe përulësia ku kishte rënë dukeshin qesharake, por ëmbëlsia e saj nuk e lejonte të zemërohej e të ngrinte krye. Krenari a e saj e fshehtë, fisnikëria shpirtërore e saj, që përbuzeshin dhe lëndoheshin prej zotit Grande, e udhëhiqnin këtë grua në jetë. Ajo paraqitet si një nënë shumë e përkushtuar për lumturinë e së bijës. Marrëdhënia midis tyre ishte shumë e ngushtë. Nënë e bijë ishin lidhur aq ngushtë njëra me tjetrën, sa ato dy motrat e dëgjuara hungareze, që nga gabimi i natyrës kishin lindur të ngjitura me një kurriz të përbashkët ashtu Evgjenia me t’ë ëmën ishin gjithmonë bashkë në atë strofkë, së bashku venin në kishë, së bashku flinin. Ajo e kishte edukuar të bijën me ligjet e kishës dhe me moralin jetësor. Botën e saj të brendshme e shprehte më së miri në fjalë dhe në veprimet e s aj. Dhe tek ajo shohim një ëmbëlsi të veçantë ndaj familjes së saj. Ajo jeton me ndjenjen e së mirës dhe vdes duke menduar për të. 

Nanoja ishte shërbëtorja që punonte në shtëpinë e zotit Grande. Ajo përfaqëson një fenomen të rëndësishëm historik, një shtresë të tërë shoqërore dhe është shprehja e gjysmë proletoriatit të krahinës frënge të asaj kohe. Kur zoti Grande i ofroi asaj të punonte si shërbëtore në shtëpinë e tij, ajo u gëzua aq shumë saqë i mbeti mirënjohëse gjatë gjithë jetës. Ajo ishte shumë e fortë nga ana fizike dhe besnike ndaj pronarit. Nanoja kënaqej me pak gjëra dhe mendonte se zoti Grande ishte i ndershëm kur ai me të vërtetë e shfrytëzoi sa mundi. Bindja dhe nënshtrimi i saj i plotë ndaj borgjezit Grande përbën një dobësi të pjesës më të prapambetur politikisht të gjysmë proletarëv e të fshatit francez të asaj kohe. Sa më shumë që Grandeja i merrte shpirtin, aq më shumë ajo e quante atë bamirës të saj. Pranë Grandesë ajo nuk ishte mësuar të rrinte me njerëz zemërgjerë. Ajo flinte në fund të një korridori të gjerë ku vetëm trupi i saj i fortë mund të duronte. Në këtë mënyrë ajo realizonte she punën e rojtarit duke qenë e trajtuar si qeni i Grandesë. Për hir të “nderit” që Grandeja i kishte bërë asaj duke e punësuar, ajo merrej me të gjitha punët e shtëpisë, madje gjatë verës ajo merrej me vjelje dhe ruante vreshtat. –(S’do mend se do të më ndihmosh ti, o ushtar i regjur. A nuk ke shërbyer në marinen e rojes perandorake? ) Ajo përherë ishte e gatshme ti ndihmonte të tjer&eum l;t, sidomos Karlin, i cili e quan atë ushtarë të rregjur. Nanoja s’kishte marrë asnjëherë dhurata sepse kishte jetuar me njerëz jo bujarë. Karli do ti dhurojë asaj rrobën e tij të bukur. –Si?Eshtë e mundur të më dhuroni një rrobe aq të bukur?- tha me vete Nanoja.- Më duket se ky djalosh flet përçart. Pas vdekjes së Grandesë ajo martohet me Antuan Kornoaleri i cili u emërua rojtar i përgjithshëm i tërë tokave dhe pasurive të Evgjenisë.

Kryshote e De Grasenet paraqiten si personazhe që kanë një funksion të rëndësishëm; me to zbulojmë anë të veçanta të kohës. Edhe tek këto përsonazhe vihet re etja për pasuri e cila i vesh me dinakëri, egoizëm dhe me prirjen për të zbuluar mënyren për tu bërë të pasur. Ata synojnë të përfitojnë nga plaku Grande por ky i fundit si ujk i vjetër që është i përdor si grep.

Ata përpiqen të sillen si të ndershëm për ti marrë Grandesë vajzen e tij për të përftuar nga pasuria e tij.E gjitha kjo nxjerr në pah forcën e madhe të parasë në jetën e shoqërisë borgjeze. Paraqet një botë të vjetruar e cila të lë një përshtypje të hidhur sepse me të është e vështirë që një vend të eci përpara. Me anë të veprimtarisë së tyre Balzaku dëshiron të nxjerri në pah mesazhin që konsiston në shpresën për ndryshim. Shpresa për një botë ku pasuria nuk ëshrë Zot dhe ku veset e egoistëve duhet të marrin fund.

Nga Desi, Prishtine

Ese Letrare: Si e perfytyroj te ardhmen time? no.2

Gjithmone e ardhmja ka qene nen vemendjen jo vetem te profeteve, astrologeve por edhe e mendimtareve,filozofeve.....gjithashtu edhe ne vemendjen tone. Shpesh e pyesim veten se cfare eshte e ardhmja dhe cfare na rezervon ajo?

Mendoj se e ardhmja eshte ajo pjese kohe qe ne kemi familje te madhe:)...miq te sinqerte e dashuri te perjetshme.....Them se e ardhmja eshte cka ne kemi prodhuar ne te kaluaren duke hedhur hapa jo te njejte ne te tashmen e duke sakrifikuar per te ardhmen.

Mendoj gjithashtu se edhe pse e planifikojme te ardhmen,smund ta percaktojme ate.....E vetmja gje qe ne mund te bejme eshte te mbledhim te gjitha informacionet qe kemi ne jeten tone,ne te tashmen tone e ti shfrytezojme ato per te krijuar te ardhmen tone.

Por cfare ndodh me ne njerezit kur fillojme sakrificen per te ardhmen? Ai është kaq i shqetësuar për të ardhmen sa nuk e jeton të tashmen. Ai nuk jeton dot as sot as nesër.

Ai jeton sikur nuk do të vdes kurrë dhe vdes pa jetuar kurrë siç duhet. Sa shumë të vërteta ka në këtë thënie. Fatkeqësisht. Fatkeqësisht. Ne fitojmë, mundohemi për të krijuar diçka materiale, dhe pasi ta krijojmë, nuk kemi kohë të kënaqemi me të. A është më e vlefshme për të gjithë ne që t’i kalojmë ore te steragjutar në punë,ne kafene apo ta kalojmë atë kohë me familjet tona? Pastaj përsëri nxitim, zgjim në mëngjes, kthim në shtëpi vonë pasdite, në mbrëmje madje. Synimet, ëndrrat, karriera. Ndriçim i reflektorëve, blice të fotoaparateve, famë, dhe shkëlqim i rrejshëm. E di, e di, duhet të fitojmë të ardhura,te argetohemi por duke sakrifikojmë praninë tonë te familja. Të gjith ë ne kemi numër të kufizuar të ditëve në jetën tonë. Mendoni se sa shumë vlen një ditë dhe si do ta shpenzoni atë në të ardhmen. Dhe do të kuptoni se vlen shumë, dhe nuk duhet ta çoni dëm, ta kaloni me njerëzit e gabuar, në momente jo të gëzuara, në minuta të pakthyeshëm të lumturisë. Unë e di se sa shumë më mungojnë ato momente me familjen time, me miqtë e mi. Sikur të mundja, do ta blija një ditë. Thjeshtë, do ta qerasja veten. Do ta blija një ditë edhe për ju, që të mund të kënaqeni me njerëzit që i doni dhe që ju duan. Unë besoj se ju meritoni një mbledhi dhe një ditë fantastike, prandaj jepjani atë dhuratë vetes dhe familjes suaj, sepse familja është pasuria më e madhe dhe askush nuk e meriton k&e uml;të ditë më shumë se ata. duhet t’i shprehim ndjenjat tona si diçka që do të na përkujtonte se jemi vetëm njerëz, jo robotë Dhe është pikërisht kjo, pauza e vogël që do ta thyej rutinën, ajo që ju duhet më së shumti e per te harrojmë atë që e dëshirojmë, për t’u kujtuar se çka është ajo që e meritojmë per te ardhmen. 

Nga Anxhela, Tirane

Lista e veprave Matura 2017

POEZI

Homeri “Iliada”;
Populli “Këngë të epikës legjendare shqiptare”;
N. Frashëri “Lulet e verës”;
Bajron “Çajld Harold” ; Kliko ketu per koment dhe analize;
De Rada “Këngët e Milosaos”;
Fishta “Mrizi i zanave”,
Poradeci “Lirika”;
 Migjeni “Vargjet e lira”;
Kadare “Ca pika shiu ranë mbi qelq”.

 PROZE

Servantes “Don Kishoti”; Kliko ketu per koment dhe analize ; Kliko ketu per ese: Boten prapa desh ta kthente dhe me ushte ta mberthente! ;
Hygo “Katedralja e Parisit”;
Pashko Vasa “Bardha e Temalit”;
 Balzak “Evgjeni Grande” Kliko ketu per analizen e personazheve
  "Xha Gorio" Kliko ketu per koment dhe analize
 P. Marko “Qyteti i fundit”;
Kadare “Kështjella”;
Kamy “I huaji”;
 Markes “100 vjet vetmi”;
 Koliqi “Tregtar flamujsh”.

DRAMË

Eskili “Prometeu”, Kliko ketu per koment dhe analize
 Shekspir “Romeo dhe Zhuljeta”,“Mbreti Lir”, Kliko ketu per koment dhe analize “Makbeth”, Kliko ketu per koment dhe analize “Hamleti”; Kliko ketu per koment dhe analize 
 Molier “Mizantropi”;Ibsen “Shtëpi kukulle”, ”Armiku i popullit”;
Çajupi “14 vjeç dhëndër”;
Noli “Izraelitë dhe filistinë ”.

Suksese!